سریال معمای شاه سریالی است که با هزینه گزاف و با دبدبه و کبکه کارگردان و خود سیما در نهایت روی آنتن رفت. سریالی که ابتدای امر قرار بود کیومرث پوراحمد بسازد اما با توجه به دیدگاه پوراحمد که گفت هرگز تاریخ را آنگونه که دیگران به من دیکته کنند تعریف نخواهم کرد رخصت ساخت سریالِ شاهی که مد نظر او بود به او داده نشد و در نهایت محمدرضا ورزی کاری که پور احمد نکرد را بر دوش کشید.

در این سریال که با نقل تاریخ معاصر ایران و دوره پهلوی می پردازد از بازیگران متعدد ، لوکیشن های اصیل ،  گریمهای سنگین ، دکورهای خاص و کلیه امکانات سمعی بصری و بودجه کلان بهره لازم گرفته شده است. اینکه پس از پخش 6 ، 7 قسمت بنشینیم و در مورد این سریال فتوا دهیم کار عاقلانه ای نیست. باید نشست و دید و نهایت کار قضاوت کرد. اما دوستان بیاد دارند که من پس از پخش چند قسمت از سریال مختار هم نظر خود را دادم و در آنجا نوشتم که واقعیتها گاه در فیلتر ذهنی ما دچار دگرگونی و استحاله میشوند. تاریخ را تاریخ دانان می نگارند نه تاریخ دان. یک تاریخ نویس ذهنیت خود را حتما در تعریف ها و نقلهایش خواهد گنجاند. این عمل گاه عمدی هم نیست و ناخواسته جهت گیریهایی را باعث میگردد که مورد پسند دیگر تاریخدانان و منتقدان نیست. خصلت انسانها ذائقه آنهاست و تا وقتی ذائقه ما در نقل تاریخ هست ، تحریف و بحث هم هست. آقای ورزی با توپی پر و با پشتوانه ای عظیم به جنگ هر منتقدی رفته است و ادعا کرده هرکس علیه این سریال به نادرستی قضاوت کند او را به دادگاه خواهد کشید اما از نقدها استقبال خواهد کرد. نقد اساسی اینجاست که جناب آقای ورزی ، وقتی شما قرار است مثلا قصد دارید رضاخان را در اولین سکانس به مردمی که مثلا او را نمی شناسند معرفی کنید چگونه عمل میکنید؟ آیا ساخت راه آهن 6 هزار کیلومتری او را که دستور داد کوه ها را با بیل و کلنگ سوراخ کنند و تونل بزنند نشان خواهید داد یا وی را بافور بدست جلو دوربین خواهید نشاند؟ همه انسانها هم معایبی دارند هم محسناتی. اینکه جمع خوبیها بالاتر است یا جمع بدیها و اینکه ترازوی عمل هریک از ما در کدام کفه سنگین تر است قضاوتی خاص می طلبد که تنها در ید قدرت الهی و خود مردم است. نقل تاریخ حساب کفه تراوز نیست که شما در یکی دو سکانس ، اشخاص را رونمائی کنید. تاریخ را باید با تمام جزئیات (ذکر همه خوبیها و همه بدیها) همانگونه که رخ داده گفت و بعد قضاوت را به بیننده واگذار کرد و یا اینکه در نقل تک تک نماها محتاط بود . ورزی برای تعدیل این قضاوتها ، یک تصویر را در کنار یک تحلیل قرار میدهد. مثلا در تقابل با وجهه خاصی که از رضاشاه (در تصویر) به دید بیننده  می کشد ، در صحنه ای دیگر بازیگری در خیابان بهنگام عزل پهلوی اول خطاب به دیگران می گوید او آدم خوبی بود و کارهای خوبی هم کرد اما حیف که به انگلیسیها اعتماد کرد. اینگونه نقل ها صرفا برای پرکردن چاله هایی است که خود در سریال می کَنَد و بعد به نوعی آنها را پر میکُند. و یا بعنوان مثال در قسمتهای آغازین مردی وارد مطلب دکتر وزیری میشود که یک بختیاری است. ورزی با یک هوشمندی خاص در این صحنه، از بختیاریها و از زبان این مرد مدح و ستایش میکند تا در قسمتهای بعد اگر ثریا (همسر شاه که یک بختیاری است) جائی لغزید، مردم بختیاری نگویند انگی بر ما مترتب شد ... در نقل تاریخ احتیاجی به چاه کندن و پر کردن نیست. کافی است چند کار شاخص (هم خوب هم بد) را از هرکس نشان داد و بعد قضاوت را بر عهده بیننده گذاشت. اینکه چقدر در نقل خوبیها و بدیها دست کارگردان باز است صحبتی مفصل است که خود وی با آگاهی خود ، آن را پذیرفته است و باید پی آنرا بر تن خود هم بمالد. تمام انسانها شخصیتهایی خاکستری دارند. بد مطلق و خوب مطلق نداریم. ادعا داریم که انبیا و ائمه از این قاعده مستثنا بوده اند. اما آیا بواقع اینگونه بوده است؟ آیا خود آنها هرگز دلی را نرنجانده اند؟... که اگر اینگونه باشد نباید به آنها انسان گفت. تنها فرشتگانند که شخصیتی سفید دارند. معزل تاریخ فیلمسازی جهان و بخصوص ایران تعریف یک خط کش و تعریف شخصیتهای سفید و سیاه است. در کمتر فیلم ایرانی ،شاهد شخصیتی خاکستری هستیم. درحالیکه همه انسانها ، خاکستری اند. خاکستریهایی که گاه تیره ترند و گاه روشن تر.

در این سریال در کنار نقل مستقیم وقایع تاریخی ، خانواده ای از قشر بالا (در منیریه) و مجازی ، با عنوان دکتر وزیری را می بینیم که تک تک اعضای خانواده اش نمادی از بخش خاصی از اقشار جامعه هستند. اما بهتر بود خانواده دیگری که در سطح مالی بسیار پائین تری بود هم به سریال اضافه شود و تاثیر وقایع تاریخی بر این خانواده هم نشان داده میشد تا در این مقوله هم توازن برقرار میشد. بخش اعظم جامعه ما بخش فقیر است و اگرچه در این سریال جسته و گریخته افرادی از این قشر وارد و خارج میشوند اما زندگی آنها روایتی خاص مثل روایت خانواده دکتر وزیری ندارد.

سریال معمای شاه یک سریال شیک است. دوربینها میلیمتری کار میکنند ، گریمها دقیق هستند و جمله ها با دقت انتخاب شده اند. سنگ فرشها و دکورها تمیز و بی گرد و غبارند ، ماشینها برق میزنند و الی ماشاالله.  یا حتی لباس پلیسهایش اتو کشیده بوده است! کجای مملکت ما و در کدام دوره تاریخی برق میزده اکه دوره پهلوی دومین آن باشد، اینجا روایت تاریخ است نه حکایت تعریف قاب عکس، که با فتوشاپی دکورگونه آنرا از هر آلایشی پالایش کرده باشیم. کدام دیوانه، موهایش هرلحظه شانه خورده و مرتب است که پسر دیوانه وزیری اینگونه باشد!... این مهم تقصیر امثال ورزی نیست ، تقصیر کارگردانهای پیشین ماست که در تعریف دکورهای  تاریخی به مراتب قدیمی تر از تاریخی که ورزی حکایت میکند این مشمول الذمه این اشتباه شده اند. از تصویرسازی دوره قاجار بگیرید که مردم هرگز با بهداشت عمومی آشنا نبودند بگیرید تا تصویرسازی امثال میرباقری در سریالهایی مانند مختار که کوزه های تازه از تنور درامده را بجای کوزه های مستعمل دست مردم فقیر، جلو دوربین می بُرد ، انگار که حتی یک کوزه لب پر (یا چرک) هم دست مردم نیست چه رسد به اینکه کوزه ای شکسته هم دیده شود و یا اینکه لباسهای پاره هم میشود بین یک لشکر آدم بر تن کسی کرد و قرار نیست همه افراد لباسهائی سالم داشته باشند و سقف خانه ها و دیوارها همگی سالم باشند و حتی شاخه ای از یک درخت هم شکسته نشده باشد و حتی یک کتاب بشکل کج در کتابخانه دیده نشود... سریال شیک سریالی واقعی و حتی جذاب نمیتواند باشد. بیاد دارم در یک فیلم ، یکی از ستارگان زیباروی هالییود (با آنهمه دبدبه زیبائی) آنقدر گریه کرد که آب بینی اش سرازیر شد و روی لباش پاشید. کارگردان عمدا (حتی به درخواست این بازیگر) آن صحنه را حذف نکرد تا صحنه های واقع گرایانه عرضه شده باشد. اما در کشور ما اگر یک کتاب از یک کتابخانه روی زمین افتاده باشد کارگردان بلند گو را برمیداد و پدر و مادر تهیه کننده و طراح دکور را جلو چشمش می آورد که این چه بساطی است و چرا فلان چیز سرجایش نیست؟! سوال اینجاست: کدام وسیله خانه خود شما در طول شب  و روز سرجایش است که یک شی در یک قاب آنهم در یک خانه تاریخی سرجایش باشد؟! گفتم سریال شاه سریالی شیک است. دوربین هرگز تکان ندارد و هرگز روی دست نیست. عادت ما ایرانیهاست که برای فیلمبرداری حتما و در تمام صحنه هایی که قرار است دوربین حرکتی داشته باشد، ریل بکاریم و دوربین را هل دهیم. عادت نکرده ایم که میشود سکانس هایی را دوربین بر دوش درحالیکه میدویم یا ما را میدوانند بدویم یا راه رویم که به واقع نمائی آن هم کمکی کرده باشیم.

سریال فاقد ضرباهنگ تند است. تعلیق و تدوین خاص در برخی صحنه ها از الزامات فیلمسازی است. این سریال مرا به یاد سریال یوسف پیامبر سلحشور می اندازد که تاترگونه و سرصبر باید همه صحبتها ادا شود تا به صحنه بعدی برویم. انگار که هرگز نباید دل تماشگر در یک صحنه بلرزد یا تکانی بخود دهد. کجاست ضرباهنگهای فیلمی مثل واترلو که آنهم تاریخ را بیان میکرد؟ کجاست تعلیق فیلمی چون 9 ساعت به راما که زندگی گاندی را به نمایش میگذارد؟

من در مورد این سریال صحبت زیاد دارم و ترجیح میدهم پس از اتمام آن یا رسیدنش به نقطه ای خاص ، مجددا از آن بگویم. اما در هر شکل ساخت این سریال تلاشی قابل ستایش و در خور تامل است که زحمت بسیاری از عوامل سینمای ایران در آن دخیل بوده است.

(آخرین ویرایش در ۲۲-۹-۱۳۹۴ ۱۲:۵۲ عصر توسط: منصور.)